Recensie uit de Friesland Post mei 1990
Schokkend portret van Joodse man in kamp Westerbork
|
Door: EELTSJE HETTINGA In het geval van maatschappelijke crisis dreigt het monster van het fascisme steeds weer de kop op te steken. De reactie op politiek verloederde verhoudingen uit zich niet zelden in de roep om een sterke man. Wat dat betreft ben ik wel eens somber gestemd,’ zegt Piet van Kuiken. Samen met zijn vrouw Sjoukje maakte hij de korte film ‘Geschonden Herinneringen’, een treffend en tegelijkertijd schokkend portret over een oude, in het isolement geraakte joodse man, wiens verleden is getekend door zijn verblijf in Westerbork. Enkele persoonlijke herinneringen aan de oorlogstijd in zijn voormalige woonplaats Leeuwarden vormden het uitgangspunt van Van Kuiken’s scenario. De film, inmiddels diverse malen bekroond, is bewust overgedragen aan het Herinneringscentrum van Kamp Westerbork. ‘Het is de enige plaats waarde film tot zijn recht komt.’ |
Van Kuiken speelt zelfde hoofdrol in de dertien minuten durende film, zijn vrouw Sjoukje deed al het camera- en montagewerk. Het portret van David Veterman, een oude invalide joodse man, begint als hij in zijn rolstoel op weg is naar huis, een rooms-katholiek bejaardencentrum aan de rand van de stad. De popballade ‘Nothing’s Happening’ van Chris Rea klinkt door de open staande ramen en deuren van een café naar buiten. Maar er gebeurt wel degelijk iets. De met graffiti bekalkte muren boezemen de oude man angst in.
In de onsamenhangende collage van de op het eerste gezicht nietszeggende figuren leest hij de vage voortekenen van een weer oplevend fascisme. ‘Zijn door oorlogsherinneringen verminkte geest registreert, scherper dan welke ook, dit gevaar, dat nog altijd vanuit de duistere politieke spelonken op de loer ligt,’ vertelt de tekst in het scenario.
In de onsamenhangende collage van de op het eerste gezicht nietszeggende figuren leest hij de vage voortekenen van een weer oplevend fascisme. ‘Zijn door oorlogsherinneringen verminkte geest registreert, scherper dan welke ook, dit gevaar, dat nog altijd vanuit de duistere politieke spelonken op de loer ligt,’ vertelt de tekst in het scenario.
Macabere vervolgroman
Thuisgekomen vindt Veterman op de deurmat een grote witte envelop, die een opgevouwen pamflet bevat met daarop de tekst: ‘Hang deze op... en daarna je zelf’. De zware begintonen van Beethoven’s Vijfde Symfonie — de noodlotssymfonie — completeren dit drama, als Veterman het affiche openvouwt en tot zijn verbijstering ontdekt dat de daarop afgebeelde hamer een op glas bevestigde Davidsster aan diggelen slaat. De perverse propagandaleus waarvan deze smerige tekening vergezeld gaat, luidt: ‘Opnieuw de beuk erin’.
Dus hebben ze me toch weer gevonden, denkt de oude man, ondanks mijn angstvallig onopvallend gedrag. Dus nog is het laatste hoofdstuk van deze macabere vervolgroman niet geschreven. Ook de laatste trein moet nog vertrekken... Toch roept de confrontatie met deze vorm van neofascisme bij Veterman verzet op.
Onder de melancholiek aanzwellende klanken van ‘Herzwunden’ van Edvard Grieg bladert hij in een familiealbum man in kamp Westerbork met allerlei foto’s en prentbriefkaarten. Daartussen vindt hij ook de ansichtkaart van Aaron de Vries uit Leeuwarden, een oude kameraad van hem. Hij leest de tekst op de achterkant van de kaart, die enkele jaren geleden uit Westerbork is verstuurd: ‘Beste vriend, heb opnieuw de plek bezocht waar wij zoveel hebben doorgemaakt.
"Ook jij moet je angst over winnen en hetzelfde doen; namelijk getuigen van onze geschonden herinneringen, opdat men beseft... dat wij de vermoorden niet... en niet de moordenaars... kunnen en willen vergeten." Al eerder had deze oude makker erop aan gedrongen, dat Veterman zijn isolement zou opgeven, maar het mocht niet baten. Zelfs toen Aaron een jaar daarvoor was gestorven, had hij niets van zich laten horen, bang als hij was om tijdens de begrafenis opnieuw te zullen worden geconfronteerd met het verleden.
Dus hebben ze me toch weer gevonden, denkt de oude man, ondanks mijn angstvallig onopvallend gedrag. Dus nog is het laatste hoofdstuk van deze macabere vervolgroman niet geschreven. Ook de laatste trein moet nog vertrekken... Toch roept de confrontatie met deze vorm van neofascisme bij Veterman verzet op.
Onder de melancholiek aanzwellende klanken van ‘Herzwunden’ van Edvard Grieg bladert hij in een familiealbum man in kamp Westerbork met allerlei foto’s en prentbriefkaarten. Daartussen vindt hij ook de ansichtkaart van Aaron de Vries uit Leeuwarden, een oude kameraad van hem. Hij leest de tekst op de achterkant van de kaart, die enkele jaren geleden uit Westerbork is verstuurd: ‘Beste vriend, heb opnieuw de plek bezocht waar wij zoveel hebben doorgemaakt.
"Ook jij moet je angst over winnen en hetzelfde doen; namelijk getuigen van onze geschonden herinneringen, opdat men beseft... dat wij de vermoorden niet... en niet de moordenaars... kunnen en willen vergeten." Al eerder had deze oude makker erop aan gedrongen, dat Veterman zijn isolement zou opgeven, maar het mocht niet baten. Zelfs toen Aaron een jaar daarvoor was gestorven, had hij niets van zich laten horen, bang als hij was om tijdens de begrafenis opnieuw te zullen worden geconfronteerd met het verleden.
Bij het herlezen van de laatste woorden van zijn kameraad beseft Veterman dat hij diens raad alsnog moet opvolgen; hij kan niet blijven volharden in zijn zinloze en eenzame vlucht uit de werkelijkheid. Veterman voelt zich schuldig aan het feit dat hij eigenlijk weinig tot niets heeft gedaan om de nagedachtenis te eren van degenen die niet, zoals hij, de verschrik-kingen overleefden.
Om in het reine te komen met zichzelf besluit hij per trein naar Westerbork te reizen om er bloemen te leggen voor hen die door niemand, ook niet door hem, vergeten mogen worden. De trein waarmee hij naar Westerbork gaat, is bepaald comfortabeler dan de goederenwagons, waarin de slachtoffers van de Holocaust ooit naar het Oosten werden afgevoerd. Terug naar Westerbork
Als de trein van Veter man op snelheid is, flitsen hem opnieuw allerlei herinneringen aan de oorlog voorbij. Als de camera hem terugvindt in het bijna lieflijke bomenlandschap rond Hooghalen kan hij zich nauwelijks voor stellen dat hier ooit goederentreinen af en aan hebben gereden, om duizenden onschuldige mensen naar hun verderf te voeren. Nogmaals klinkt het ‘Herzwunden’ van Grieg als Veterman tenslotte moeizaam over de stenen naar het eind van de spoorrails strompelt. ‘Voor het eerst sinds jaren,’ schrijft Van Kuiken in het filmscenario, ‘voelt hij zich niet meer alleen, doch verbonden met hen, die het openlijke verzet tegen het nog steeds in hei verborgene voortwoekerende fascisme nooit op zullen geven.’
|
Op een dag kwam ze niet meer
Bij de presentatie van de film, twee jaar geleden in het Herinneringscentrum in het voormalige kamp Westerbork, waren veel joodse mensen aanwezig. Ze waren onder de indruk van de film en hadden er veel waardering voor. Hoewel de film over de problematiek van de oude Joodse man en de manier waarop hij wordt achtervolgd door het trauma van de oorlog van een groot inlevingsvermogen getuigt, bezit Van Kuiken (68) zelf geen enkele joodse achtergrond.
Sterker, de amateurfilmer zegt dat hij met de oorlog niet zo’n grote emotionele band heeft. ‘Ik ben er tot de Hongerwinter nooit zo bij betrok ken geweest.’ Toch zijn er in de film enkele autobiografische elementen verwerkt. Van Kuiken vertelt dat er destijds in de Swammerdamstraat in Leeuwarden, vlakbij zijn ouderlijk huis, twee joodse gezinnen woonden.
Van Kuiken: ‘Ik herinner me één van de kinderen, een meisje dat voor bij ons op de stoep touwtje sprong. Achteraf gezien, het perfecte beeld van de onschuld. Op een dag kwam ze niet meer. Beide joodse families waren verdwenen. Wij wisten niet waar ze waren gebleven.’ Dit touwtjes springende meisje komt, weliswaar op tekening, heel even, in de film voor. Deze tekeningen zijn evenals het ontwerp van de beruchte neonazistische pamflet in de film van de hand van Sjoukje van Kuiken (43). ‘Het bijzondere van Geschonden Herinneringen is dat we alles zelf hebben gedaan. Het schrijven van het scenario, het uitzoeken van de muziek, het camera- en het montagewerk,’ vertelt Sjoukje. ‘Er is geen enkele figurant aan te pas gekomen. Al met al heeft de film nog geen duizend gulden gekost. Toch is de belangstelling ervoor nog steeds bijzonder groot.’
Het filmerechtpaar, dat op amateurfilm festivals regelmatig scoort, hebben de rechten voor het vertonen van Geschonden Herinneringen aan het Herinneringscentrum in Westerbork overgedragen. ‘We willen er niet mee het land in,’ licht Piet van Kuiken toe. ‘Ik denk dat Westerbork de enige plaats is waarde film geheel tot zijn recht komt.’ Ook hebben de makers nooit geprobeerd de film op televisie te krijgen. De verklaring daarvoor luidt eenvoudig: Hilversum is voor amateurfilmers taboe. Onterecht, want de strekking van de film ‘Geschonden Herinneringen’ is in al zijn eenvoud aangrijpend genoeg voor een groot publiek.
Wie geïnteresseerd is in de film en het basisverhaal kan contact opnemen met Piet en Sjoukje van Kuiken, Groningen van-kuiken@home.nl
Sterker, de amateurfilmer zegt dat hij met de oorlog niet zo’n grote emotionele band heeft. ‘Ik ben er tot de Hongerwinter nooit zo bij betrok ken geweest.’ Toch zijn er in de film enkele autobiografische elementen verwerkt. Van Kuiken vertelt dat er destijds in de Swammerdamstraat in Leeuwarden, vlakbij zijn ouderlijk huis, twee joodse gezinnen woonden.
Van Kuiken: ‘Ik herinner me één van de kinderen, een meisje dat voor bij ons op de stoep touwtje sprong. Achteraf gezien, het perfecte beeld van de onschuld. Op een dag kwam ze niet meer. Beide joodse families waren verdwenen. Wij wisten niet waar ze waren gebleven.’ Dit touwtjes springende meisje komt, weliswaar op tekening, heel even, in de film voor. Deze tekeningen zijn evenals het ontwerp van de beruchte neonazistische pamflet in de film van de hand van Sjoukje van Kuiken (43). ‘Het bijzondere van Geschonden Herinneringen is dat we alles zelf hebben gedaan. Het schrijven van het scenario, het uitzoeken van de muziek, het camera- en het montagewerk,’ vertelt Sjoukje. ‘Er is geen enkele figurant aan te pas gekomen. Al met al heeft de film nog geen duizend gulden gekost. Toch is de belangstelling ervoor nog steeds bijzonder groot.’
Het filmerechtpaar, dat op amateurfilm festivals regelmatig scoort, hebben de rechten voor het vertonen van Geschonden Herinneringen aan het Herinneringscentrum in Westerbork overgedragen. ‘We willen er niet mee het land in,’ licht Piet van Kuiken toe. ‘Ik denk dat Westerbork de enige plaats is waarde film geheel tot zijn recht komt.’ Ook hebben de makers nooit geprobeerd de film op televisie te krijgen. De verklaring daarvoor luidt eenvoudig: Hilversum is voor amateurfilmers taboe. Onterecht, want de strekking van de film ‘Geschonden Herinneringen’ is in al zijn eenvoud aangrijpend genoeg voor een groot publiek.
Wie geïnteresseerd is in de film en het basisverhaal kan contact opnemen met Piet en Sjoukje van Kuiken, Groningen van-kuiken@home.nl
Piet van Kuiken en zijn vrouw Sjoukje bezig in hun werkruimte. Het filmerechtpaar ‘scoort’ regelmatig op amateurfilmfestivals.
Door: EELTSJE HETTINGA
Recensie uit de Friesland Post — mei 1990
Foto’s monument Westerbork en filmechtpaar: Harry Blokzijl
Door: EELTSJE HETTINGA
Recensie uit de Friesland Post — mei 1990
Foto’s monument Westerbork en filmechtpaar: Harry Blokzijl